ԲԱԳՐԱՏ ԷՍԴՈՒԳԵԱՆ
pakrates@yahoo.com
Նախորդ գրութեան մուտքին նշած էինք թէ Պոլիս պատմութեան բոլոր շրջաններուն գաղթականներ ունեցած է։ Եկուորները երկկողմանի փոխազդեցութիւն բերած են քաղաքին։ Թէ իրենց յատկութիւններով զարգացուցած ու հարստացուցած են Պոլիսը, եւ թէ իրենք համակերպելով արքայանիստ քաղաքի կենցաղին, հետզհետէ կազմած են քաղքենի դասակարգ մը, որ իր արտայայտութիւնը գտած է «Պոլսեցի» սահմանումով։
Նիւթի ամբողջութիւնը պահելու համար զանց առնենք «կրատ» յետադաս մասնիկը եւ դիտենք թէ Արեւմտեան Եւրոպայի «պուրկ»երը եւ արեւելեան աշխարհի «պոլիս»ները կամ «կերտ»երը ինչպէ՞ս կը տարբերին քանի մը յատկութիւններով։ Միջնադարեան Եւրոպայի աւատապետական համակարգի քայքայումով ազատ արձակուած ճորտերը գետափերու վրայ կուտակուելով կազմեցին աւաններ կամ գիւղեր, որոնք կարճ ժամանակի ընթացքին զարգանալով դարձան բառավերջին պուրկ մասնիկը ստացող քաղաքներ։ Արդարեւ այդ քաղաքներու բնակիչ նախկին ռամիկ դասակարգը այս նոր ընկերատնտեսական համակարգի մէջ ներկայացաւ «պուրժուա» անուանումով։ Պուրկերը զարգացան իրենց հիմնադիր դասակարգի զարգացման հետեւանքով։
Պուրկերու փոխարէն պոլիսները կամ կերտերը շատ աւելի երկար անցեալ ունին եւ հիմնադիրներու անուններով կը յիշուին։ Անոնց զարգացման նախապայմանն էր հիմնադիր արքայի հարստութիւնը։ Եթէ մէկ կողմ թողենք ժամանակի երբեմն հազար տարիներու հասնող հեռաւորութիւնը, պուրկերը հիմնողները նախկին ճորտեր էին, որոնք ձերբազատուելով գերիի պայմաններէ, ազատութեան մէջ նոր կեանք կերտեցին։
Իսկ պոլիսներու կամ կերտերու բնակիչները շարունակեցին իրենց արքաներուն աղախինը մնալ։ Չկրցան տիրանալ սեփական հարստութեան եւ աւելին՝ չկրցան քաղաքի տէրը ու տիրականը դառնալ։ Այսպէս արեւելեան քաղաքներէն չէր կրնար քաղքենի դասակարգ մը դուրս գալ։ Եւրոպայի քաղքենիները ձերբազատուած էին ազնուական դասակարգի լուծեն եւ Ֆրանսական մեծ յեղափոխութենէ ետք սկսած էր իրենց շրջանը։ Նոյն հոսանքը տասնամեակներու հոլովոյթով ողողեց նաեւ արեւելեան աշխարհի պոլիսները կամ կերտերը, բայց չի կրցաւ արմատներ արձակել ժողովրդական լայն խաւի մէջ։ Մնաց մտաւորականներու շրջանակին մէջ։ Օգտուելով համաշխարհային վերիվայրումներէն, հազիւ այս վերջիններուն զինուորներու կամ բանուորներու հետ գործակցելով դիմեց իշխանափոխութեան։
Յեղափոխութիւնը երբ չունի զանգուածային բնոյթ, երբ ժողովուրդը ո՛չ թէ մասնակից, այլ հանդիսատեսն է իրադարձութիւններու, դժուար թէ հրաժարի իր ճորտի հպատակութենէն եւ դառնայ ազատ ու հպարտ քաղաքացի։
Տուեալ պայմաններու մէջ երկրի բնակիչը նոյնիսկ իր ընտրած ղեկավարները կը դնէ իշխանաւորի դիրքին։ Առանց գիտակցելու քաղաքացիի սեփական իրաւունքներուն, իրմէ կը գթայ մատնուած պայմաններուն բարելաւումը։
Նշած էինք Պոլսոյ իր պատմութեան բոլոր շրջաններուն գաղթականներ ընդունած ըլլալու երեւոյթին մասին։ Նաեւ նշած էինք եկուորներու այս մեծ քաղաքին ներկայացուցած կենցաղին յարմարուելու ձգտումը։
Դարերու տեւողութեամբ որոշ յարատեւութեան մը բնոյթով շարունակուած դէպի Պոլիս գաղթը յանկարծակի ոստում մը ունեցաւ Ի դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ։
Հանրապետութեան շրջանի առաջին 25 տարիներուն երկրի կառավարութիւնը միահեծան կերպով ստանձնած էր Հանրապետական կուսակցութիւնը։ Առաջին անգամ 1946 թուին տեղի ունեցաւ մէկէ աւելի կուսակցութիւններով կատարուած խորհրդարանի ընտրութիւն։ 1950-ին արդէն ընդդիմադիր Դեմոկրատական կուսակցութիւնը ապահոված էր ձայներու մեծամասնութիւնը։ Իշխանափոխութիւնը Բ. Համաշխարհային պատերազմէ ետք տիրող քաղաքական հակումներու ալ օգնութեամբ ծնունդ տուաւ որոշ ազատութիւններու։ Մինչ այդ պետութեան կեդրոնական պլանաւորութեամբ ընթացող տնտեսութիւնը կարճ ժամանակի ընթացքին իր դաշտը թողուց սեփական ներդրումներու։ Մեծ գործի դաշտ գոյացաւ յատկապէս Պոլսոյ մէջ։ Աշխատանքի հնարաւորութիւնները խրախուսեցին երկրի գաւառներէն դէպի մեծ քաղաք գաղթը։
Անցեալին աւանդաբար եկուոր գաղթականները կը համակերպէին մեծ քաղաքի կենցաղին։ Բայց այս անգամ պատահեցաւ հակառակը, եկուորները, քիչ մըն ալ ինքնապաշտպանութեան թելադրած մտահոգութիւններով, իրենց կենցաղը պարտադրեցին մեծ քաղաքի բնակիչներուն։ Ուշագրաւ է այս ինքնապաշտպանութեան տեղի տուող գործօնը։ Մարդիկ երկար տարիներ ենթագիտակցութիւն մը գոյացուցած էին մեծ քաղաքի այլասերման սպառնալիքին մասին։ Դժուար էր օտարութեան պայմաններուն տակ ընտանեկան աւանդութիւնները պահել։ Հետեւաբար որոշ հեռաւորութիւն պահեցին քաղաքի յատկութիւններուն հանդէպ։ Յաջողեցան եւ իրենց յաջողութեան զուգահեռ ալ փոխուեցաւ քաղաքի աւանդական դիմագիծը։ 1950-ական տարեթիւերու սկզբին հազիւ թէ մէկ միլիոնի հասնող բնակչութիւնը այժմ ենթադրաբար մօտեցած է քսան միլիոնի սահմաններուն։
Քաղաքը շարունակ աճեցաւ եւ կորսնցուց քաղաք բառի նշանակած յատկութիւնները։ Այս պատճառաւ ալ վերջերս կը նկատուի փախուստի հոսանք մը։ Մանաւանդ թոշակառուներ եւ համեմատաբար աւելի հանգիստ կեանքի պայմաններ ունեցողներ փրկութիւն կը գտնեն աւելի փոքր քաղաքներու մէջ։
Այս բոլորով հանդերձ կը շարունակուի գաղթականներու դէպի Պոլիս հոսքը։ Երբ տեղացին օրըստօրէ կը դժուարանայ քաղաք կոչուած ա՛ս հսկայ խառնարանին մէջ ապրելու, բազմաթիւ օտար երկրացիներ իրենց կեանքի փրկութիւնը կը գտնեն Պոլիս գաղթելով։
Անշուշտ որ մեծ զանազանութիւն մը կը տիրէ այս նոր գաղթականներու ամբողջին մէջ։ Ոմանք փախած են իրենց երկրի պատերազմի փորձանքէն եւ յօժարած ամենածանր գործերուն աշխատելու ամենանուազ վարձատրութեամբ։ Ոմանք յաջողած են իրենց գումարներով գալու եւ նոր գործեր ձեռնարկելու մէջ։ Իսկ ոմանց համար լոկ հանգրուան մըն է Պոլիսը, դէպի Եւրոպա կամ Ամերիկա գաղթելու ճանապարհին։
Զարմանալիօրէն բայց իրականութեան մէջ բնականաբար այս հոսանքն ալ իր դրոշմը թողած է բազմահազար տարիներու պատմութիւն ունեցող Պոլսոյ վրայ։
Տասնամեակ մը առաջ շատ քիչեր լսած էին «Ֆալաֆել» արաբական ճաշատեսակը։ Եւ շատ ու շատ աւելի քիչեր ալ համտեսած։ Այսօր մարդիկ փողոց կ՛ելլեն այդ նոր ճանչցած ֆալաֆելը ուտելու։ Նման օրինակներ կարելի է բերել Կեդրոնական Ասիոյ երկիրներու, Ափրիկէի կամ Հարաւային եւ Հեռաւոր Ասիոյ խոհանոցներէն։
Կրնանք եզրակացնել ,թէ Պոլիս ի գին բազմաբնոյթ շահագործումներու, յօշոտումներու, կը պահէ իր ձգողութեան ուժը մարդկութեան հանդէպ։ Կարդարացնէ մեծ բանաստեղծներու իր նկատմամբ արհամարհանքը ու գովասանքը միահիւսած ածականները։
Չէ որ Նազըմ Հիքմէթ այս քաղաքը բնութագրած էր «Քառասուն ամուսիններու աւելցուկ չքնաղ կոյս» եւ Եղիշէ Չարենց ալ «Միջազգային պոռնիկ» տողերով։
