«Պատմութիւնը չի սիրեր կիներուն»։ Այս խորագրին ներքեւ 4 Մարտ Կիրակի երեկոյ խեցագործ Գայուշ Չալըքման Կավրիլոֆ բանախօսեց «Իսթոս քաֆէ»ի մէջ, նիւթ ունենալով հայ ֆեմինիստական շարժումի կարեւոր դէմքերէն Մարի Պէյլերեանի կեանքն ու գործը։ Բանախօսը նախ անդրադարձաւ Պէյլերեանի կենսագրութեան մասին գիտելիքներու սակաւութեան։ Այս երեւոյթն էր որ ներշնչում պատճառած էր նաեւ նիւթի խորագրին։ «Իրաւ ալ պատմագրութեան մէջ խիստ սակաւաթիւ են կնոչ կերպարները եւ մենք անոնց կը հանդիպինք միայն այն դէպքերուն, երբ կինը իջած է տղամարդու վերաբերող յատուկ դաշտը։ Ուրեմն այդ բացառութիւնները ռազմական կամ քաղաքական գետնի վրայ մարտնչող կիներն են, որոնք արժանացած են պատմիչներու ուշադրութեան»։
Գայուշ Չալըքման Կավրիլոֆ ապա անդրադարձաւ Մարի Պէյլերեանի կենսագրական գիծերուն։ Իրմէ կ՚իմանանք թէ Պէյլերեան ծնած է Պոլսոյ Պեշիկթաշ թաղը ու յաճախած է Փերայի Սուրբ Երրորդութիւն եկեղեցւոյ շրջափակին գործող Նարեկեան դպրոցը։ Տակաւին ուսանողական տարիներուն յաջողած է ուսուցիչներու, յատկապէս ալ Գարեգին Սրուանցտեանցի ուշադրութեան արժանանալու եւ անոնց թելադրանքով ուղուած է արհեստի ու նաեւ արուեստի։
Հայ իրողութեան մէջ յատուկ նշանակութիւն ունի ԺԹ դարու մտաւորական զարգացումը, որ դպրոցաշինութեան արշաւով յայտնուած է մեր իրողութեան մէջ։ Գրաճանաչութեան աճի զուգահեռ ձեւաւորուած է արդի աշխարհաբարը, ծնունդ տալով նոր գրականութեան մը, որ կու գար ցոլացնելու ժամանակի ոգին։ «Զարթօնքի շրջան» անուանումը տեղին է, քանի ծաղկման այս շրջանը իր անժխտելի ազդեցութիւնը ունեցած է հայ քաղաքական մտքի զարգացման վյրայ։ Արդարեւ Մարի Պէյլերեան եւս կը յայտնուի իբրեւ քաղաքական գործիչ՝ Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութեան շարքերուն մէջ։
Բանախօսը ապա ծանօթութիւններ տուաւ Պէյլերեանի կուսակցութեան մէջ տարած աշխատութիւններուն, «Արտեմիս» պարբերականի մէջ տարած գրական աշխատութեան, այդ միջոցին հայ հոգեւորականներու, յատկապէս Խրիմեան Հայրիկի հետ ծանօթութեան մասին։
Մարի Պէյլերեանի կեանքի ուղին (յաճախ երկար բացթողումներով) իր աւարտին կը հասնի տարագրութեան ճանապարհին, Եոզղատ քաղաքի մերցակայ տարածքի մը վրայ։
8 Մարտ կիներու համաշխարհային օրուայ նախօրեակին ուսուցողական առումով խիստ շահեկան բանախօսութիւն մը, որ արժանի է այլ վայրերու մէջ կրկնուելու։
