Յիշեցնող, ամբողջացնող, յատկացնող

ՌՈՊԵՐ ՔՈՓԹԱՇ

Դիւրին չէ, մանաւանդ այդ անիծեալ օրուան ճնշող ցաւով, տասը տարի անց, յաւակնիլ բաներ մը ըսելու Հրանդ Տինքի մասին, որու շուրջ կը թուի թէ ալ ամէն ինչ ըսուած է։ Յամենայնդէպս, իր գործին մասին անգամ մը եւս խորհրդա­ծելու առի­թը կա­րեւոր է՝ յի­շեց­նե­լու հա­մար այն զօ­րաւոր ազ­դե­ցու­թիւնը, զոր, նոյ­նիսկ ծան­րա­գոյն պայ­մաննե­րու տակ, նա­մանա­ւանդ երկրի ներ­կա­յի գնաց­քին ու կա­ցու­թեան մէջ, երկխօ­սու­թեան, թա­փանցկու­թեան, փո­խըմբռնու­մի եւ ժո­ղովրդա­վարա­կան նման այլ ար­ժէքնե­րով շա­ղախուած մա­քառու­մով, կրնայ իրա­կանաց­նել փո­փոխու­թիւնը...

Հրանդ Տին­քը այս ան­գամ ալ պատ­կե­րաց­նենք, իր բազ­մա­թիւ յատ­կա­նիշ­նե­րու ընդմէ­ջէն, որ­պէս մտա­ւորա­կան ու մա­քառող մը, որ կը փո­խակեր­պէ, որ ճա­նապարհ կը բա­նայ յի­շեց­նե­լով։ Որ­պէս յի­շողու­թեան վաս­տա­կեալ մը, որ մէ­կուն կը յի­շեց­նէ իր մոռ­ցա­ծը, միւ­սին բան մը՝ որ չ՚ու­զեր յի­շել, ու­րի­շին այն՝ որ կորսնցու­ցած է, կը յի­շեց­նէ իրեն՝ զին­քը։ Սուրհան­դակ մը, որ մեր կո­րու­սեալ կտոր­նե­րը կը գտնէ ու մեզ կ՚ամ­բողջաց­նէ, մեզ կը հրա­ւիրէ տես­նե­լու մեր լրա­ցած վի­ճակը։ Մարմնա­ցեալ բան­բեր մը՝ ձայ­նա­զուրկե­րուն յի­շեց­նող թէ կրնան խօ­սիլը յի­շել։

Հա­յերուն, թուրքե­րուն, քիւրտե­րուն, անոնց, որոնք հոս են ու դուրսը, յի­շեցուց ժա­մանակն ու տա­րածու­թիւնը, զորս մոռ­ցած էին։ Օրի­նակ, ճնշուած, իւ­րա­ցուած, նուազե­ցուած թրքա­հայե­րը, վա­խուո­րած ջնջե­լով իրենց երէ­կը, գրե­թէ մոռ­ցած էին, թէ ան­ցեալ մը ու­նին։ Անոնց յի­շեցուց իրենց ան­ցեալը՝ իր թեր­թով։ Բայց միայն այսքա­նը չէ։ Յի­շեցուց, թէ իրենց կծկուած հա­մայնքա­յին պա­տեանէն ան­դին, հա­նապա­զօրեայ հա­ցէն ու ապա­հովու­թեան մտա­հոգու­թե­նէն ան­դին ու­նին ապա­գայ մը, կրնան երե­ւակա­յել իրենց երկրին գա­լիքը, ուր կրնան դիրք ու դեր ալ ու­նե­նալ։ Ի մի բան, բուռ մը մնա­ցած թրքա­հայե­րուն յի­շեցուց, թէ պար­տա­ւոր չեն մոռ­նա­լու ցա­ւերով լի իրենց ան­ցեալը եւ կրնան պա­հան­ջել ապա­գան, միաժա­մանակ տէր ըլ­լալ իրենց ան­ցեալին ու ապա­գային։

Նոյն Հրանդ Տին­քը աշ­խարհաս­փիւռ եւ ներ­կան ու գա­լիքը միեւ­նոյն ան­ցեալի ստուերով գոր­շա­ցած հա­յու­թեան յի­շեցուց, թէ դեռ կը գո­յատե­ւէ իրենց հայ­րե­նիքը, ուրկէ ար­մա­տախիլ եղած էին եւ ուր հիմ­նադրուած էր Թուրքիոյ Հան­րա­պետու­թիւնը, այնտեղ կար կեանք մը եւ այդ հո­ղերուն ապա­գան միեւ­նոյն ժա­մանակ նաեւ իրենց ապա­գան է։ Յի­շեցուց, թէ առե­րեւոյթ նիւ­թա­պէս կո­րու­սեալ իրենց հայ­րե­նիքին բա­րոյա­կան մէկ մաս­նիկն են, հա­կառակ ամէն ին­չի ան­կա­րելի է խզու­մը հոն ապ­րող մար­դոց հետ, ան­կա­րելի է իրենց յե­տամ­նաց մշա­կոյ­թին հետ առ­կայ կա­պերուն ջնջու­մը, ու­զեն կամ ոչ կը բաժ­նեն թուրքե­րու եւ քիւրտե­րու ճա­կատա­գիրը։ Ոչ թէ այ­լա­բանու­թեամբ, այլ իրա­պէս ցոյց տուաւ, թէ հոն գիւղ մը կայ ու այդ գիւ­ղը իրենցն է։

Իսկ թուրքե­րուն ու քիւրտե­րուն, այս հո­ղերու մար­դոց յի­շեցուց պատ­մա­կան ճշմար­տութիւննե­րը, որոնք ջնջուած էին բո­լոր ար­ձա­նագ­րութիւննե­րէն, պատ­ժուած էին։ Յի­շեցուց, թէ եթէ ծուռ է ան­ցեալը ապա ապա­գան ալ պի­տի ըլլայ ծուռ, ան­կա­րելի է ժո­ղովրդա­վարու­թիւն ստեղ­ծել արիւ­նի ու յան­ցանքի վրայ, եթէ ստեղ­ծել փոր­ձեն իսկ՝ պի­տի ձա­խողի։ Յի­շեցուց, թէ միակերպ չենք, պի­տի չկա­րենանք ըլ­լալ, ընդհա­կառա­կը՝ կը գե­ղեց­կա­նանք միայն մեր զա­նազա­նու­թեամբ, մենք մեզ կ՚ըլ­լանք ո՛չ թէ պար­տադրեալ ինքնու­թեամբ, այլ մեր ինքնու­թեան կեն­դա­նու­թեամբ ու բազ­մա­ցու­մով, չենք կրնար խա­ղաղիլ մին­չեւ որ իրա­րու վէր­քին սպե­ղանի ու ցա­ւին դար­ման չդառ­նանք։ Յի­շեցուց անոնց, որոնք կ՚ու­զէին յի­շել ան­շուշտ։

Կը տես­նենք, որ Հրանդ Տինք ցոյց չէ տուած մե­զի բան մը, որ չու­նե­նայինք, որ չգիտ­նա­յինք։ Չէ՛, ըրաւ աւե­լի դժուարը։ Իմաս­տուննե­րուն յա­տուկ նրբու­թեամբ մը մեր առ­ջեւ դրաւ այն բո­լորը, զոր գի­տենք, ջնջած ենք, ճնշած ենք, թա­ղած ենք մեր խո­րունկ նկուղնե­րուն մէջ եւ եր­դում ըրած լոյս աշ­խարհ չհա­նելու հա­մար։ Այնպէս մը ըրաւ, որ այ­լեւս չկա­րենանք ան­տե­սել այն ամէ­նը, զորս կ՚ու­զէինք որ ոչնչա­նային։

Ան­ցաւ ժա­մանակ։ Քիչ չէ, ու­ղիղ տա­սը տա­րի։ Այս տա­րինե­րուն Հրանդ Տինք մե­զի հետ չէր։ Եթէ ապ­րէր պի­տի շա­րու­նա­կէր յի­շեց­նել, մէ­կերու հետ պի­տի վի­ճէր, պի­տի սխա­լէր, պի­տի նե­ղաց­նէր ու պի­տի նե­ղուէր, սիր­տեր պի­տի գրա­ւէր, եր­բեմն պի­տի իյ­նար, սա­կայն միշտ պի­տի կանգնէր դար­ձեալ ու պի­տի բա­նար իր հսկայ թե­ւերը ու պի­տի շա­րու­նա­կէր ճշմար­տութեան հե­ղու­կով մաք­րա­գոր­ծուած ջինջ նա­խադա­սու­թիւնե­րով խօ­սիլ, պի­տի շա­րու­նա­կէր պատ­մել մեր մոռ­ցածնե­րը եւ այս ամէ­նը, զորս մե­զի մոռ­ցուցած էին, մեզ պի­տի կո­չէր պայ­քա­րի՝ այս դժոխ­քը դրախ­տի վե­րածե­լու հա­մար։

Իր վեր­ջին յօ­դուա­ծը, որ տպագ­րուած էր «Ակօս»ի եր­կու թի­ւերուն մէջ, թէեւ միտ­քե­րու մէջ ար­ձա­նագ­րուեցաւ «հո­գեվի­ճակիս աղաւ­նիի խռով­քը» ասոյ­թով, սա­կայն հոն հո­յակապ ձե­ւով կը վեր­լուծէր 2007-ի Թուրքիան, կ՚ըսէր, թէ սար­սա­փելի պի­տի ըլ­լայ նախ­քան նա­խագա­հական ընտրու­թիւննե­րը ստեղ­ծուած քաոսը, կը յայտնէր, թէ գոր­ծը կրնայ հաս­նիլ մին­չեւ իր սպա­նու­թիւնը ու ոճ­րա­գործնե­րուն անու­ննե­րը մի առ մի կար­միր մե­լանով կը գրէր պա­տին վրայ։ 2007-ն էր, իսկ հի­մա 2017-ն ենք։ Այդ ժա­մանակ կռիւ կար հան­րա­պետու­թեան նա­խագա­հի ընտրու­թեան շուրջ եւ այ­սօր ալ եղա­ծը մէջ­տեղն է։ Եւ Հրանդ Տինք կը շա­րու­նա­կէ յի­շեց­նել։ Այ­լա­սիրու­թիւնը, զօ­րակ­ցութիւ­նը, դի­մադ­րութիւ­նը, կեան­քին կառ­չի­լը, առանց դադ­րե­լու պատ­մելն ու լսե­լը, զի­րար պաշտպա­նելը, երկրի հան­դէպ ու­նե­ցած մեր սէ­րը այ­լոց չթո­ղելը։ Նոյ­նիսկ եթէ մեր հո­գեվի­ճակը ապ­րի աղաւ­նիի խռովք մը։