Yüz yıla yakın bir süre sonra Akhtamar Surp Haç Kilisesi’nde ayin yapılacak olmasını dikkate alarak, göl içinde yer alan ve göle kıyısı olan Gevaş, Edremit, Van Merkez, Muradiye ve Erciş ilçelerindeki 90 manastıra ait özet bir döküm ve bir harita oluşturmaya çalıştık.
ZAKARYA MİLDANOĞLU
Akhtamar’daki tarihi kilisenin restore edilmesi elbette ki önemli bir adımdı. Haçsız ve bir günlüğüne de olsa ibadete açılması da öyle. Gelecekte daha çoğunun ve daha adil olanın gerçekleşeceğine de inanıyoruz. Ama Akhtamar’daki kilise, yok olmuş ya da yok olmaya yüz tutmuş binlerce Ermeni kilisesi ve manasırından sadece biriydi. Biz, sadece Van Gölü’nde ve kıyılarında 90 manastır saydık. Bütün Van’ı, bütün Anadolu’yu ve bütün Türkiye’yi göz önüne aldığımızda ulaşılacak olan rakamı düşünün bir... Sorumuz bu: Bu kiliselere, bu manastırlara ne oldu?
Geçmişle gerçekten yüzleşmek isteyen bir Türkiye, bu sorunun ve benzer soruların yanıtını vermedikçe, Akhtamar’dakine benzer adımlar, birer imaj çalışmasından öteye gitmeyecek ne yazık ki. Onun ötesine gitmek için, biraz cesaret gerekiyor.
Haydi, biraz cesaret...
Van Gölü Ada Manastırları
Van Gölü’nde birden fazla ada bulunuyor. Yazılı kaynaklar ada sayısının daha fazla olduğunu, gölde su seviyesinin yükselmesi nedeniyle bir kısmının sular altında kaldığını belirtiyor. Ada manastırlarını göl kıyılarına, bağlı olduğu idari merkeze ve yönlerine bağlı kalmadan ayrı bir başlık altında ele aldık.
1. Lim: Gölün kuzeydoğusunda, en büyük ada olan Lim üzerinde yer alıyordu.
2. Gıduts: Gölün ikinci büyük ada olan Çarpanak üzerinde.
3. Surp Khaç: Gölün güneyindeki Akhtamar adası üzerinde.
4. Arter Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana): Akhtamar’ın batısında.
5. Tzipna Surp Stepanos: Su seviyesinin yükselmesi nedeniyle tamamen sular altında kalan adada yer alıyordu.
Gevaş, Edremit Manastırları
Van Gölü’nün güney bölgesini, Tatvan’ın yakın çevresinden (Garcgan), Gevaş ve Edremit ilçeleri olarak ele aldık. Garcgan olarak adlandırılan bölgede yer alan manastırların bir kısmının Tatvan’da kaldığını bilmekte yarar var.
6. Andzığnabad veya Antznabad: Birçok yazılı kaynakta yer almasına rağmen yeri hakkında net bir bilgi yok.
7. Arpert/Surp Asdvadzadzin / Bağvan Surp Hovhannes: Narek Manastırı’nın tam karşısında Bağvan/Pahvans’ta, günümüzdeki Gevaş, Kazanç köyünde yer alıyordu.
8. Ardzvaper Ardzıpun Surp Asdvadzadzin: Van Gölü kıyısında Halvaper ovası, Kantzag köyünde, günümüzdeki Gevaş Yanıkçay köyünün ilerisinde yer alıyordu.
9. Pertatzor Surp Astvadzadzin: Yazılı kaynaklarda yer almasına rağmen yeri hakkında net bir bilgi yok.
10. Zor: Akhtamar’ın tam karşısındaki Akhavan’ın güneydoğusunda yer alıyordu.
11. Surp Tovmas (Gantzag): Gevaş/Altınsaç Köyü yakınında ormanlık bir arazide ve göl kenarında yer alıyordu.
12. Surp Tovmas (Mırors): Kantzag’da Surp Tovmas manastırından ayrı olarak, Garcgan’ın Mırors ve Kindrants köyleri yakınında yer alıyordu. Pırkhus, Gantvu ve Mırors köyleri bu manastıra aitti.
13. İlu Manastırı veya Karasun Khoran Surp Asdvadzadzin: Artos Dağı’nın kuzey eteğinde, Gevaş güneyinde Helu köyü yakınında yer alıyordu. Gagik Ardzruni’nin yazlığı ve ikinci büyük eseri olan bu manastır aynı zamanda önemli bir adak merkeziydi.
14. Lusabıduğ Surp Sahag: Dağlar arasına inşa edilen bu manastır Gantzag’tan bir çeyrek saat uzaklıkta yer alıyordu. Tarihçesi 6-7. yüzyıla dayandırılır. Geniş arazilere sahipti.
15. Khasga veya Khaçga: Zor Manastırı’na üççeyrek uzaklıkta, bir dönem Akhtamar’ın dış kapısı görevini üstlenen kilisenin manastıra dönüşmesiyle kurulur.
16. Khumsa: Yazılı kaynaklar Kom, Sorp, Mırors yakınlarında yer aldığını belirtiyor ancak yeri konusunda net bilgiye sahip değiliz.
17. Gabudgoğa Surp Hagop: Aynı adı taşıyan dağın üstündeki Intzak (Yoldöndü) köyünde yer aldığı için Intzakar veya Intzakasar olarak da bilinir. Gagik Arzruni tarafından inşa edilir. Verimli arazilere sahipti.
18. Surp Garabed (Gantzag): Gevaş’ın kuzeybatısında en uç noktada, Bitlis yolu üzerinde yer alıyordu. 1896’da yağmalanarak yıkıldı.
19. Surp Garabed (Sorp): Sorp köyünün (Tatvan, Reşadiye, Yelkenli Köyü) doğusunda, Van Gölü’nün güneybatı kıyısında, gölden yaklaşık yüz adım yükseklikteki bir tepenin üzerine kurulmuştu. Çok sayıda tarlaya, ormana sahipti. 1896’da talan edildi ve başrahibinin dili kesildi.
20. Garmir (Kızıl) Manastır: Gevaş’taki bu manastırda Surp Nişan’ın relikleri muhafaza ediliyordu.
21. Garmırag Surp Asdvadzadzin veya Miantzın veya Anen: Van Gölü’nün güneydoğusunda sık ormanlıklar arasındaki bir vadide yer alıyordu. Adını Garmırag Köyü’nden alır. Kral Gagik eşiyle birlikte bahar mevsiminin üç ayını burada geçiriyordu.
22. Surp Hayrabed: Pelu’nun kuzey kısmında, Nanik Köyü yakınında yer alan beyaz taştan yapılmış, kubbeli bir kiliseye sahip olan bir manastırdı.
23. Mahraşd veya Surp Bedros: Mahraşd köyü yakınlarında yer alıyordu.
24. Mokhrapert: Gevaş’taydı (Göründü köyü). 1895’te yağmalandı.
25. Nor Küğ: Gevaş’taydı. 1895’te yağmalandı.
26. Surp Harutyun veya Tivapuyn: Gevaş Tavapuyn/Tivapuyn Burnu’nda, göl kenarında, Şadvan köyü (Aydınocak) yakınlarında, ormanlık bir dağın eteklerinde yer alıyordu. Adı, yakınındaki kayalığın arasında devlerin (Ermenice tev) yaşadığı efsanesinden kaynaklanmaktadır. Tivapuyn, “devlerin yuvası” anlamındadır.
27. Nareg: Nareg Köyü’nde (Yemişlik) yer alıyordu. Akhtamar’ın karşı yakasında dış kapısı olarak kullanılan bölgede inşa edilmiştir. Nareg Köyü’nden olan Surp Krikor Naregatsi bu manastıra yerleşir. Bir yetimhane yanında geniş arazileri vardı. Her yıl binlerce kişi adakta bulunmak için bu manastırı ziyaret ederdi.
28. Nıgar veya Nıgaren Surp Stepanos: Şakhura Surp Asdvadzadzin Manastırı’nın güneybatısında, göl kenarında, yüksek bir dağın eteklerindeydi.
29. Şakhura Surp Asdvadzadzin veya Iskançelakordz: Van Gölü kenarında Getsa kasabası, Gancar köyü yakınındaki Sımban (Tatvan, Yumrukaya) köyündeydi.
30. Urane Surp Asdvadzadzin: Gorçgan’daydı.
31. Nerots Surp Tovmas: Gorçgan’daydı
32. Sımpadaşen Surp Asdvadzadzin: Gorçgan’daydı
33. Çağar veya Çarahan Surp Nişan: Yeğişe, Vart-Badrig, Surp Asdvadzadzin Manastırı olarak da bilinir. Artos Dağı’nın eteklerindeydi.
34. Bıdilig veya Budlig: Yazılı kaynaklarda yer almasına rağmen yeri hakkında net bir bilgi yoktur.
35. Surp Boğos: Garcgan’da, Kineran, Gentrang köyündeydi.
36. Çoçkılukh Surp Kevork: Garcgan, Komk köyünde (Reşadiye Çanakdüzü) yer alıyordu. Bir yetimhaneye ve geniş arazilere sahipti.
37. Isbidag veya Sivdgu manastırı: Artos dağı yakınında Atanants köyü, Çarahan Surp Nişan Manastırı karşısında yer alıyordu. Renginin beyaz (ısbidag) olmasından dolayı bu adla anılırdı.
38. Surp Vartan: Badaka/Padaga Köyü batısında, günümüzdeki Gevaş Dokuzağaç köyü ve Çayva köyü yakınlarındaydı. Abavank olarak da bilinir.
39. Kar Surp Asdvadzadzin: Van gölü kıyısındaydı.
40. Odel Manastırları: Pigan köyü batı yönünde, Van Gölü kıyısında Odel Vank köyünde yer alan yedi adet manastır bu adla anılıyordu.
Van Merkez ve Muradiye Manastırları
Van Gölü doğu bölgesi olarak Edremit’in bir bölümünü, Van Merkezi ve Muradiye ilçelerini tarif ettik. Anadolu’nun birçok yerinde olduğu gibi bu bölgede yer alan yerleşimlerden bazıları farklı idari sınırlar içinde gösterilmektedir.
41. Pertag Surp Asdvadzadzin: Pertag (Perteg) köyündeydi. Bir depremle yıkıldı.
42. Surp Khaç: Kurubaş köyünde yer alıyordu. Geniş topraklara sahipti ve bir adak merkeziydi.
43. Dzarakar Manastırı: Kapazenk kasabasında yer alıyordu.
44. Garmıravor Surp Asdvadzadzin: Varak ve Tziatırung dağlarının eteklerinde Şuşan Köyü yakınlarında yer alıyordu. 1511 yılında yazılan bir İncili günümüze ulaşmıştır. Verimli arazilere ve birçok köye sahipti.
45. Gaval Surp Asdvadzadzin: Yazılı kaynaklarda yer almasına rağmen yeri belli değildir.
46. Gentananits veya Gentanants: Van güneyinde Gentanants köyünde yer alıyordu. Bir depremle yok oldu.
47. Gırung veya Dzovahayats Surp Asdvadzadzin: Zıvasdan (Elmalık) köyü batı kısmında, Ardamet (Edremit) yakınlarında bir tepe üzerinde yer alıyordu. Birçok kez yağma, deprem yaşamasına rağmen uzun süre ayakta kaldı.
48. Haygavan Surp Asdvadzadzin: Van kalesinin yakınında yer alıyordu.
49. Tzor: Salnabad Manastırı yakınında Tzor töyünde yer alıyordu. 10. yüzyılda Ermenistan Katolikosluğu’nun merkeziydi.
50. Haynkuyspar Surp Asdvadzadzin: Van Hankuys kilisesine aitti.
51. Şuşanis Surp Kevork: Kral Senekerim’in kızı Şuşan tarafından inşa ettirildi. Şimdiki Kevenli Köyü’nde yer alıyordu.
52. Salnabad Surp Krikor: Salnatzor Gağpan olarak bilinen Çoğpan yakınında yer alıyordu. Van depreminde zarar gördü ve birkaç kez yenilendi. Talan edilerek yıkıldı.
53. Sığga veya Sığk Surp Asdvadzadzin: Van merkezdeki Aykesdan’ın (Bağlar) doğusunda Sihke köyünde bulunuyordu. 1379’da yazılmış İncil’i ünlüydü. Hastalara şifa veren havuzları vardı.
54. Varak: Varak Dağı eteğinde yer alan, Yedikilise olarak da bilinen ünlü manastır.
55. Aler Surp Asdvadzadzin: Şimdiki Alaköy olan Alür köyündeydi (Gıduts adası karşısında).
56. Aler Surp Kevork: Alür köyündeydi. Depremlerde hasar gördü. Birkaç kez yenilendikten sonra talan edilerek yıkıldı.
57. Surp Asdvadzadzin (Arçag): Arcag/Harçag Ercek köyünün güneydoğusunda bir tepenin eteğindeydi.
58. Aregan: Timar’daydı.
59. Yerern Surp Sahag: Timar’da, Yerern köyündeydi. 1402’de yazılan bir İncil kaydı bulunmaktadır.
60. Yerern Khaçkılukh: Yerern köyündeydi.
61. Yeğavank: Pergri’deydi. 1422’de bu manastırda yazılmış bir İncil bulunmaktadır.
62. Eçmiyadzin veya Pazen Surp Asdvadzadzin: Şimdiki Yeşilsu olan Amug/Amüg ve Erer köyü yakınında yer alıyordu.
63. Surp Tade: Pergri, Bızdik (Küçük) küğ civarında yer alıyordu.
64. Khatun Diramor veya Indzayats Surp Asdvadzadzin: Canik köyünün doğu kısmında yer alıyordu.
65. Khılu: Canik köyünün yakınında bulunan şimdiki Gedikbulak olan Gusatan köyünde yer alıyordu.
66. Nakhavıga: Yazılı kaynaklarda yer almasına rağmen yeri hakkında kesin bir bilgi yoktur.
67. Der Husgan Vortvo: Aladağ eteklerindeydi.
68. Arkelan: Der Husgan’ın zıt yönünde, Aladağ’ın diğer eteğindeydi.
69. Der Bedo: Erer Surp Sahag manastırına yarım saat uzaklıkta Mahraşd’da yer alıyordu.
70. Krisdapor: Lim manastırı yakınlarında yer alıyordu.
Erciş Manastırları
71. Agants Surp Kevork: Van Gölü sularının yükselmesi nedeniyle Agants’ın (Erciş) yeni merkezi oldu.
72. Ayri Tzor: Yazılı kaynaklarda 11-13. yüzyıllarda kurulduğuna dair bilgiler yer alıyor.
73. Asbisınga/Asbisag Surp Harutyun: Medzop manastırı yakınlarındaki Asbisnag’da, günümüzdeki Kocapınar bucağı, Çabandüzü köyündeydi.
74. Ardzvaper Surp Asdvadzadzin veya Sukhara veya Kharapasd: Agants’ın (Erciş) kuzeydoğusunda yer alıyordu. Van manastırları arasında önemli bir yere sahipti.
75. Arçon veya Arçev veya Araçuts Surp Asdvadzadzin veya Havadavor Surp Kevork: Mazaz köyü, Medzop ve Sipan dağları arasında yer alan Dzağgan dağının güney kolu eteğinde Erciş’te kurulan ilk manastırlar arasında yer alıyordu. Köyleriyle zengin bir manastırdı.
76. Kineper Surp Nişan veya Genaper Surp Kevork veya Genapor: Erciş Kantzag’da, günümüzdeki Kırkdeğirmen köyündeydi.
77. Germanitz: Erciş German köyündeydi.
78. Goğutz: Erciş’teydi.
79. Gocera manastırları: Erciş’te yer alan manastırlardan biriydi. 1412 yılında yazılmış bir İncil günümüze ulaşmıştır.
80. Tzor: Günümüzdeki Şor, Taşkapı köyündeydi. 1449’da yazılan bir İncil günümüze ulaşır.
81. Manug Surp Nişan: Bu manastırda 1392’de yazılmış bir İncil’den bahsedilmektedir.
82. Madğa: Erciş’te göl kenarında yer alıyordu. 1516’de bir İncil yazılır. 1895’de talan edilir.
83. Medzop veya Surp Asdvadzadzin: Erciş’in kuzeyinde Dzağgan dağının güney sağında yer alıyordu. Adını, yakınında bulunan aynı adlı gölden alıyordu. Harutyun köyünün sivri kayalıklarının eteğinde kurulmuştu. Yazılı kaynaklar 1201 yılından evvel inşa edildiğini yazmaktadır. Çok sayıda öğrencisi olan el yazmacılığı ve minyatür sanat merkezlerinden biriydi.
84. Navga: Erciş’in batısındaydı.
85. Urınga Surp Nişan: Adilcevaz’da 1456’de yazılan bir İncil’in muhtıra bölümünde Adı geçer.
86. Iskançelakordz Surp Nişan veya Baderazmi Surp Nişan: Adilcevaz’da yer alan ünlü manastırlardan biriydi. Hazreti İsa’nın bebekliğinde yıkandığı teknenin bir parçasının bu manastırda olduğu ve mucizeler yarattığı, verem, çiçek ve diğer hastalıkların iyileşmesini sağladığına inanılırdı.
87. Surp Khaç veya Yeraşkhavor: Adilcevaz’ın en eski manastırlarından biriydi.
88. Aver veya Surp Hagop: Adilcevaz’daydı.
89. Vartenis veya Babğo: Adilcevaz Vartenis köyündeydi.
90. Dıguts Manastırı: Adilcevaz Surp Iskançelakordz manastırının kuzeybatısındaydı.
NOTLAR
Geçmişte, Van yerleşiminin sınırları günümüzdeki kadar net değildi. İlçe, bucak, köy gibi idari bölünmeler birçok değişikliğe uğradıktan sonra günümüzdeki sınırlarına kavuştular. Bu nedenle yerleşim birimlerinden bazılarının yerleri haritalarda, yazılı kaynaklarda farklı ilçe sınırları içinde gözükmektedir. Geçmişte Van sınırları içinde yer alan birçok kilise ve manastır, bugün Bitlis sınırları içinde ele alınmaktadır.
Manastırların bulunduğu yer adlarının önemli bir kısmı Ermenice ve Kürtçe, çok az sayıda da Türkçe. Bulabildiklerimizin bugünkü adlarını listeledik. Bulamadıklarımızın, doğruluğuna emin olmadıklarımızın orijinal adlarını yazdık
Rahip Dr. Hamazasb Vosgian’ın Anadolu’daki Manastırlarla ilgili dokuz ciltlik çalışmasının üç cildi Van’a ayrılarak Vaspuragan Vani Vankerı (Vaspuragan Van Manastırları) başlığı altında,1940 yılında Viyana Mıkhitaryanlar Birliği tarafından yayımlandı.
Vosgian, Vaspuragan sınırlarını oluşturan 36 bölgeden 13’ünde yer alan toplam 218 manastıra ait bilgi sunmaktadır. Bir yanlış anlamayı önlemek için, bu rakamın sadece manastır sayısını ifade ettiğini, bu rakamın iki üç katına yaklaşan kilise sayısının dâhil olmadığını belirtelim.
Sarkis Boghossian’ın, Armenian Iconoography (Ermeni İkonografisi, Paris 1987) adlı iki ciltlik eserinde yer alan, Rahip Nerses Sarkisyan’ın 1848 tarihinde hazırladığı Van Gölü çevresine ait Ermenice haritadaki bilgilerden yararlandık.
Raymond Kévorkian ve Paul H-Paboudjian’ın, Les Arméniens dans L’Empire Ottoman A la Veille du Génocide (Osmanlı İmparatorluğu’nda Soykırım Öncesinde Ermeniler, Paris 1992) adlı önemli çalışmasında yer alan bilgiler bize yol gösterici oldu.
Bu yazı, 17 Eylül 2010'da Agos gazetesinde yayınlanmıştır.
