ABD'de Clark Üniversitesi, Prof. Taner Akçam’ın yönetiminde çok önemli bir projeyi hayata geçiriyor.Ermenilerin sürgün ve imhaları konusunda en önemli arşivlerden birisi olan Rahip Krikor Gergeryan’a ait özel arşiv internet ortamında okuyucuları ile buluşuyor. Clark Üniversitesi 3 Aralık’ta konuya dair resmi bir duyuru yayınladı. “Clark Üniversitesi tarihçisi Ermeni Soykırımı’nı belgeleyen digital arşivi açıyor” başlıklı duyuruda “İmha emirlerini de kapsayan binlerce döküman internette ulaşılabilir durumda” ifadesine yer verildi. Arşiv için uzun süredir bir ekiple birlikte çalışmalar yürüten Clark Üniversitesi’nden Prof. Taner Akçam ile yeni açılan arşivin önemi üzerine konuştuk.
-Uzun süredir bu arşiv üzerine çalıştığınızı biliyoruz. Bu arşivin önemi nedir?
-Şöyle özetleyebilirim: Türk Hükümetinin hala araştırmacılardan saklı tuttuğu, 1919-1921 İstanbul İttihat ve Terakki Partisi yargılamalarına ait mahkeme evrakının önemli bir kısmı artık internet ortamındadır ve okuyucular ile buluşacaktır. Bu arşivle İstanbul Ermeni Patrikhanesinin, 1919-21 İstanbul İttihatçı- soykırım suçlularının yargılanması sırasında hazırladığı dosyalara; sürgün ve imhalardan hayatta kalan kadın ve çocukların toplanmaları ve hayat hikayelerine ilişkin bilgilere, Talat Paşa’nın Ermenilerin imhasına ilişkin verdiği emirlerin orijinallerinin filmlerine, Halep sevkiyat Müdürlüğü görevlilerinden Naim Efendi’nin, Aram Andonian’a sattığı, sürgün ve imhalara ilişkin 50 üzerinde Osmanlı belgesinin el yazması kopyalarına artık internet üzerinden ulaşılabilecek. Bu belgelerin önemli bir kısmı, bugün Kudüs Ermeni Patrikhanesi Arşivi’ndedir. Çalışmamız sırasında bu arşive de baktık.
Arşiv ayrıca, Amerikan, İngiliz ve Alman arşivlerinden de son derece zengin bilgi ve belgeleri içeriyor.
-Okuyucular nasıl ulaşacak bu arşive?
-Arşive https://wordpress.clarku.edu/guerguerianarchive/tr/arsiv-hakkinda-genel-bilgi/ adresinden ulaşılabiliyor.
-Siteye kayıt olmak gerekiyor mu, yoksa her giren istediği evrakı indirip inceleyebiliyor mu?
- Hiç bir kayda gerek yok. İstediğiniz belgeyi, bilgiyi istediğiniz kadar indirebilirsiniz. Önemli olan husus, sadece Osmanlı belgelerinin orijinalleri değil, modern Türkçeleri ve İngilizceleri de okuyucuya sunulmaktadır.
-Peki Krikor Gergeryan kimdir?
-Rahip Krikor Gergeryan (12 Mayıs 1911- 7 Mayıs 1988), Sivas’ın Gürün kazasında doğdu. 16 kardeştiler. Anne babasının ve kardeşlerinin gözleri önünde öldürülmesine şahit oldu. Sağ kalan bir kardeşi ile birlikte Beyrut’ta bir yetimhaneye alındı ve orada büyüdü. Katolik okuluna giderek rahip oldu. Tüm ömrünü Ermenilerin imha edilmeleri konusunda bilgi ve belge toplamakla geçirdi. 1940’lı yılların başında, Kahire’de, İstanbul 1919-1921 İttihat ve Terakki yargılamalarının tanınmış hâkimi Kürt Nemrut Mustafa Paşa ile karşılaştı. Paşa, İstanbul yargılamalarına ait önemli belgelerin çoğunun Kudüs Ermeni Patrikhanesi Arşivi’nde olduğu bilgisini verdi. Gergeryan, bu arşive gitti ve buradaki İstanbul yargılanmalarına ait mevcut belgelerin tamamına yakınının filmini çekti.
-Neler vardı bu belgelerin içinde?
-Bu belgelerin arasında tehcirin imha anlamına geldiğini açıkça gösterir onlarca belge var. Örneğin, III. Ordu komutanı Mahmut Kâmil Paşa’nın, evinde Ermeni saklayan her Müslümanın idam edileceği ve evinin yakılacağı emri ile Teşkilat-ı Mahsusa lideri Bahaettin Şakir’in, Ermenilerin imhasını koordine eden telgrafı bu belgeler arasında. Özellikle Yozgat bölgesine ait, tehcirin doğrudan imha anlamına geldiğini bildiren onlarca başka telgraf; bazı sanıklar hakkındaki soruşturma evrakı, ifade tutanakları ve şahitlerin yazılı ve sözlü ifadeleri de mahkeme evrakı arasındadır. Kimi öldürmelere doğrudan şahit olmuş, kimisi öldürme emrini reddetmiş birçok Türk bürokratının, yazılı ifadeleri ve şahitlikleri bu evraklar arasındadır.
Mahkeme, ayrıca bölgelerden, Ermenilerin sürülmelerine ilişkin gönderilmiş emirlerin kendilerine verilmesini talep etmişti. Birçok vilayet ellerinde henüz imha edilmemiş belgeleri İstanbul’a yollamışlardı. Bu belgelerin içinde tehcir eyleminin çeşitli safhaları ve Ermeni mallarına el konulması ile ilgili telgraflar da yer alıyordu. Gergeryan arşivinde bulunan bu belgelerin bazıları bugün İstanbul Osmanlı arşivinde de mevcuttur.
-Bunlar dışında ne tür evraklar bulunuyor Kudüs’te?
-Kudüs Ermeni Patrikhanesi’nde, İttihatçı yargılanmalara ait belgelerin dışında çok değerli başka malzemeler de bulunuyor. 1915 yılında, İttihat ve Terakki Hükümeti, Ermenilerin mallarının yağmalayan ve zimmetlerine para geçiren Osmanlı memurlarını kovuşturmak amacıyla bölgelere komisyonlar yollamıştı. Bu komisyonlar sadece yolsuzluklar değil, işlenmiş cinayetler konusunda da bilgi vermişlerdi. Bu komisyonların raporları ve aynı yıllarda açılmış bazı davalara ilişkin (örneğin Erzincan Divan-ı Harbine ait) tutanaklar da Kudüs Arşiv belgeleri arasında.
-Hayli geniş bir arşivden bahsediyoruz..
- Evet, Kudüs Arşivi’nde, İstanbul Ermeni Patrikliği’ne ait çoğu Ermenice el yazısı veya Fransızca ve İngilizce malzemeler de vardı. Bu malzemelerin arasında 1913 yılından itibaren bölgelerden gelen raporlar ve özellikle de İstanbul yargılanmalar için hazırlanmış dosyalar önemli bir yer tutuyordu. Patriklik, hemen her şehir bazında Ermenilerin imhası konusunda bilgi ve belge toplamış, öldürmelerde görev almış kişilerin listesini çıkartmıştı. Bu belgeler de şimdi okuyucu ile buluşuyor.
Soykırım sonrasında hayatta kalmış Ermenilerin önemli bir kısmı geri dönmüştü ama dönmelerinden sonra da yeniden baskı ve saldırılara maruz kalıyorlardı. Hayatta kalan ve geri dönen Ermeniler, bölgelerinde yaşananları İstanbul’a doğrudan rapor ediyorlardı. Patrikliğe gelen bu raporlar da Kudüs Arşivi’nde idi.
Soykırımdan kurtulan kadın ve çocukları toplanması İstanbul Patrikliği’nin önemli görevleri arasındaydı. Patriklik bu konuda da kayıtlar tutmuş, raporlar hazırlamıştı. Kadın ve çocukların isimleri, hangi yetimhanede bulundukları ve çocukların toplanması sırasında karşılaşılan zorluklara ilişkin bilgiler bu raporlarda yer alıyordu. Bu raporların bazıları daha sonra Milletler Cemiyetine verilmek amacıyla Fransızca ve İngilizceye de çevrilmişlerdi. Bu bilgilerin tümüne şimdi ulaşmak mümkün, hepsi Gergeryan arşivinde elektronik olarak okuyucularını bekliyor.
-İstanbul Patrikliği belgeleri Kudüs’e nasıl gidiyor?
1922 yılında, İstanbul Türk Milliyetçi kuvvetlerin eline geçmeden önce, Patrik Zaven, Patrikliğe ait ve doğrudan soykırımla ilgili bu malzemeleri İngiltere Manchester’e yolluyor. Malzemeler Manchester’den sonra Marsilya’ya gidiyor. Bazı belgelerin üzerinde Marsilya’ya ait damgaların bulunması bu nedenledir. Daha sonra ise, Marsilya’dan Kudüs Ermeni Patrikliği’ne ulaşıyorlar. Patrik Zaven hayatta iken Kudüs’e geliyor, bu belgelere bakıyor ve hatıralarını bu belgelere dayanarak yazıyor.
-Andonyan’ın satın aldığı belgeler dediniz. Bunlar nedir?
-Gergeryan Arşivi sadece İstanbul Yargılanmaları ve İstanbul Patrikliği’ne ait belgeleri ihtiva etmiyor. Bunlar kadar önemli olan bir başka belge grubu, Ermeni aydını Aram Andonian’a ait belgelerdir. 24 Nisan 1915’de İstanbul’da tutuklanan ama soykırımdan tesadüf eseri kurtulan Andonian, 1917-1918 yıllarında Halep ve civarında soykırımdan kurtulmuş birçok Ermeni ile doğrudan görüşmüş ve onların başlarından geçeni kâğıda dökmüştü. Halep ve civarındaki toplama kampların yapısı, işleyişi ve buralarda yaşananlar bu anılarda önemli bir yer tutuyordu. Andonian ayrıca Halep Sevkiyat Müdürlüğü çalışanlarından Naim Efendi isimli bir bürokrattan para karşılığında, Ermenilerin doğrudan imha emirlerini de içeren 50’nin üzerine belgenin el yazısı kopyasını satın almıştı. Bu belgelerin bazılarının orijinalleri de mevcuttu.
Andonian bu belgelerin tümünü, daha sonra müdürlüğünü yaptığı Boğos Nubar Kütüphanesi’ne koymuştu. Rahip Gergeryan 1950’li yılların başında bu belgelerin tamamına yakının filmini çekmişti ve bu belgeler onun arşivinin en önemli parçalarından birisidir. Gergeryan arşivinin önemi şuradadır ki, bugün, ‘Naim Efendi’nin Hatıratı’ olarak bilinen bu külliyatın nerede olduğu bilinmemektedir, kayıptırlar. Birileri bunları Kütüphaneden çıkartmış ama kimler, hangi yıl, bilmiyoruz…
Özetle, Krikor Gergeryan arşivi Osmanlıca, Ermenice, Fransızca ve İngilizce her biri birbirinden değerli binlerce belgeyi ihtiva ediyor..
-Siz herhalde bu arşivi dikkatli biçimde incelediniz. Sizin en fazla dikkatinizi çeken belge neydi ve bu arşivle birlikte soykırım çalışmalarında nereye gelmiş oluyoruz?
- Osmanlıca ve Ermenice malzemeler arşivin en büyük zenginliği. Osmanlıca malzemelerin içinde, Ermenilerin doğrudan imha emirlerini içeren orijinal belgeler var. Yani Türk Hükümetleri ve inkarcılar, “imha kastı yoktu” tezini artık kullanamayacaklar. Ben, bu belgelerle birlikte Türk Hükümetinin klasik inkar stratejisinin tamamıyla iflas ettiğini düşünüyorum. Artık kendilerine başka bir inkar hikayesi bulmak zorundalar. Yeter ki, insanlar bu belgeleri inkarcıların önüne koymayı ihmal etmesinler.
-Bu dökümanların digitalize edilmesinde size nasıl bir ekip yardımcı oldu?
- Ben sadece bir koordinatörüm. Bu arşiv büyük bir kolektif çalışmanın ürünü. İstanbul’u Berc Panossian digitalize etme işini üstlendi ve son derece profesyonelce bu işi yaptı. Dr. Ümit Kurt, Ani Ohanian, Anna Aleksanyan, Burçin Gerçek, Emre Can Dağlıoğlu, Nazlı Temir Beyleryan, Sevan Değirmenciyan, Tabita Toparlak arşivin indekslerinin yaratılması, içerikleri konusunda özet bilgilerin yazılması işini üstlendiler. Anna Aleksanyan Ermenice kaynaklar hakkında çok ayrıntılı bir makale yazdı. Fatima Sakarya ve Paul Bessemer İngilizce çevirileri üstlendiler. Onların yoğun emeği olmasaydı, bu proje gerçekleşmezdi. Emeği geçen herkesin adı, Arşivin künyesi kısmında yazılıdır. Her birisine buradan tekrar tekrar teşekkür etmek isterim. Arşiv esas olarak onların ürünüdür.
-Bu çalışma hangi kurumlarca desteklendi,? Clark Üniversitesi’nin size nasıl bir yardımı ya da desteği oldu?
- Clark Universitesi bu projenin yapıldığı EV’dir. Tüm teknik alt hizmet üniversite tarafından sunuldu. Projeye birçok kurum destek verdi. Bunları burada tekrar saymak isterim: Caloust Gulbenkian Foundation; Jirair Nishanian Foundation; Armenian General Benevolent Union; Knights & Daughters of Vartan; Dadourian Foundation; National Association for Armenian Studies and Research (NAASR). Projeye destek veren isimler de var. Onların tek tek adlarını da sayfamızda okumanız mümkün. Ama ben özellikle bir ismi burada anmak isterim. Hrant Gulian. Diyarbakırlı Hrant Abi, başından beri projenin en büyük destekçisi oldu. Birçok kişi ve kuruluş onun çabaları ile proje hakkında bilgi edindi ve destekledi. Tüm destek verenlere teşekkürü bir borç bilirim.
Arşive ulaşmanın hikayesi
-Peki siz bu arşive nasıl ulaştınız?
-Rahip Krikor Gergeryan 1988 yılında vefat etti. Yeğeni Dr. Edmund Gergeryan bu belgeleri korumaya devam etti. Arşivin varlığı birçok araştırmacı tarafından biliniyordu. Örneğin Washington Armenian Assembly örgütü 1983 yılında arşivin tümünü mikrofilm ortamına aktarmıştı. Ama, 2015 yılına kadar hiçbir araştırmacı bu arşivin tamamına bakmadı ve kullanmadı. İlk defa, Dr. Edmund Gergeryan 2015 yılında, arşivi görmeme ve malzemeleri kullanmama müsaade etti. 3 yılı aşkın bir süre boyunca tüm arşivi taradık ve elektronik ortama aktardık. Arşiv son derece karışık olduğu için, tasnif edilmesi mümkün değildi. Bu nedenle mevcut dosyaların içindeki bilgileri içeren ayrıntılı indeksler hazırladık.
Ama, özellikle paha biçilmez öneme sahip Osmanlıca belgeleri bir araya topladık. Türkçe transkripsiyonlarını ve İngilizce çevirilerini hazırladık. Türkçe ve İngilizce çeviriler İnternet ortamında süreç içinde araştırmacıların hizmetine sunuluyor. Arşive şu adresten ulaşmanız mümkündür.
Özetle, Krikor Gergeryan Arşivi Ermenileri imhası konusunda, bugün nerede oldukları bilinmeyen veya Türk Hükümetleri tarafından mahzenlerde bir yerlerde saklı tutulan bir dizi bilgi ve belgeyi içeriyor. Bu belgelerin şimdi herkes tarafından ulaşılabilir olması yakın geçmişimizin acı dolu tarihini öğrenmemiz açısından bir dönüm noktası teşkil etmektedir. Bundan sonrası artık genç araştırmacılara düşüyor.
